خانواده و تربیت شهروند

ابراهیم اصلانی

روان‌شناس تربیتی

از این واقعیت فرار نکنیم که: «شاید بسیاری از ما شهروندان خوبی نباشیم و طبعاً نتوانیم شهروندان خوبی هم تربیت کنیم». مشکلات ما دربارۀ شهروندی یکی‌دو تا نیست و بدتر آن‌که، تعداد کسانی هم که درک درستی از مفهوم شهروندی ندارند، کم نیست. یکی از مهم‌ترین وظایف تربیتی خانواده این است که اولاً خود والدین تلاش کنند الگوی خوبی برای شهروندی باشند و ثانیاً فرزندی تربیت کنند که شهروند خوبی باشد.

همدیگر را نمی‌بینیم

زندگی امروز بشر دچار تناقض‌های عجیبی است، نکته‌هایی که گاه هر کدام از ما در موقعیت‌های گوناگون به زبان می‌آوریم، مثلاً:

• امکانات بیشتر شده، اما اضطراب هم افزایش یافته است؛
• جمعیت افزایش یافته، اما ارتباط‌ها کمتر شده است؛
• دانش و آگاهی مردم وسعت پیدا کرده، اما عمق آن کمتر شده است؛
• همه‌روزه با انسان‌های زیادی مواجه هستیم، اما همدیگر را نمی‌بینیم.

در مباحث مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و تاریخی، از انسانی صحبت می‌کنند که از غارنشینی به روستانشینی روی آورده و بعد متمدن‌تر شده و به شهرنشینی رسیده است. اگرچه می‌توان تصور کرد که شهرنشینی سیر طبیعی زندگی بشری بوده و او لاجرم باید روزی به این وضعیت می‌رسید، اما تصور تبعات آن، شاید از قبل قابل پیش‌بینی نبود. بشر امروز، شهرنشین است و «شهروند» محسوب می‌شود، اما قضیه چندان هم ساده نیست. شهروندی الزاماتی دارد که اگر به‌درستی درک و عمل نشود، بیش از آن‌که عامل رفاه و آسایش باشد، به آشفتگی و دشواری در مسیر زندگی منجر خواهد شد.

شهروند و شهروندی به محل زندگی یا روستای و شهری بودن ارتباطی ندارد. شهروند به کسی گفته می‌شود که در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی جایی که زندگی می‌کند، مشارکت مستقیم و فعال داشته باشد. شهروندی مفهومی دوسویه است؛ یک وجه شهروندی، شناخت مسئولیت‌ها و وظایف است. وجه دیگر شهروندی، آشنایی با حق و حقوق فردی و اجتماعی و پیگیری آن است.

مهارت شهروندی

یکی از مشکلات جامعۀ امروز ایران، درک ناقص و معیوب از مفهوم شهروندی است. بسیاری از مردم به خیلی از اموری که اطراف آن‌ها می‌گذرد، ایراد می‌گیرند، اما خودشان زمینه‌ساز مشکلات دیگری هستند. به‌عبارتی، به جای آن‌که خودشان تلاش کنند تا شهروند خوبی باشند، فقط به دیگران ایراد می‌گیرند.

در این مقاله مهارت شهروندی را چنین تعریف می‌کنیم: تلقی درست از زندگی اجتماعی در دنیای امروز و درک دوسویه از حقوق خود و دیگران و عمل مبتنی بر این درک، شامل شناخت مسئولیت‌ها و وظایف از یک طرف و مشارکت‌پذیری از طرف دیگر.

ما نه تنها نیاز به درک درستی از مفهوم شهروندی داریم، بلکه لازم است به چالش‌های ناشی از این موضوع هم بیشتر بیندیشیم، از جمله: وجود آسیب‌های متعدد فرهنگی و اجتماعی، دلایل عدم مشارکت شهروندان، شناخت مسئولیت‌ها و خروج از نگاه تک‌بعدی و احساس حق‌به‌جانب بودن در مسائل شهروندی.

مباحث فراوانی پیرامون مفهوم شهروندی وجود دارد. در جامعۀ ما، به نظر می‌رسد مسئله مهم فعلی، درک مبانی شهروندی است. با این نگاه، می‌توان عناصر زیر را برای مهارت شهروندی در نظر گرفت:

• زندگی اجتماعی: نگاهی روزآمد و پیشرفته به زندگی در جامعۀ امروزی مبتنی بر آگاهی.
• مفهوم دوسویۀ حقوق: امتیازی که فرد و دیگران در جامعه دارند و اساس آن قانون است.
• مسئولیت‌پذیری: شناخت وظایف براساس حقوق شهروندی.
• مشارکت: حضور فعال در عرصه‌های رسمی و احساس تعلق به جامعه.
• پاسخ‌گویی و تعهد: اجتناب از طفره رفتن در عمل به حقوق شهروندی و حساسیت در تعهد خود و دیگران به این حقوق.

می‌گویند: «گشتیم، نبود؛ نگرد، نیست»؛ اگر با چنین نگرشی شهروندی را تفسیر کنیم، نه ما و نه جامعه، ره به جایی نخواهد برد. زندگی ایده‌آل امروزی در فاصله گرفتن از دیگران، ایراد گرفتن به همه و نگاه تک‌بعدی به حق و حقوق خود نیست، بلکه حاصل مسئولیت‌پذیری، مشارکت و تعهد است.

ارتباط یا فاصله؟

درست است که زندگی اجتماعی در دنیای امروز مثل هر سوژه و مفهوم دیگری، دچار دگرگونی‌هایی شده است، اما به نظر می‌رسد، زیادی تغییر کرده‌ایم! ماهیت زندگی اجتماعی، ارتباط و همدلی است، نه فاصله گرفتن و دوری جستن. به‌عمد یا غیرعمد و آگاهانه یا ناآگاهانه، زندگی اجتماعی را با «فاصله» مترادف تلقی کردن، خطر بزرگی است که ارکان یک جامعۀ سالم را تهدید می‌کند. به جای فاصله گرفتن، بهتر است تلقی خود را از زندگی اجتماعی و ارتباط اصلاح کنیم. ما نیاز به بازآموزی مهارت‌های اجتماعی داریم، مهارت‌هایی چون:

• آداب معاشرت فردی و اجتماعی
• بهداشت فردی و اجتماعی
• مقابله با بحران و حوادث غیرمترقبه
• توجه به محیط زیست
• نظافت عمومی محیط اجتماعی
• فرهنگ آپارتمان‌نشینی
• رعایت قوانین و مقررات شهری
• آشنایی با حقوق قانونی شهروندی و… .

وظایف دوسویه

حقوق شهروندی امتیازهایی در چارچوب قانون است که فرد‌فرد اعضای جامعه می‌توانند از آن‌ها برخوردار باشند. مبنای اساسی حقوق شهروندی، دو اصل کرامت انسانی و منع تبعیض است. برای مثال یک شهروند:

• می‌تواند از کلیۀ مزایای شهروندی برخوردار باشد.
• می‌تواند عقاید و دیدگاه‌های خود را آزادانه بیان کند.
• حق رأی دارد.
• حق انتخاب شدن و انتخاب کردن دارد.
• از حق انجام آداب مذهبی برخوردار است.
• حق دارد در برابر آزار و سو‌استفاده مورد حمایت قرار گیرد.

پس، حقوق شهروندی آمیزه‌ای از مسئولیت‌ها و وظایف شهروندان در قبال یکدیگر، شهر و دولت است. ما عادت داریم وقتی از رعایت حال همدیگر صحبت می‌کنیم، ماجرای سوزن و جوالدوز را وسط بکشیم و بگوییم: «یک سوزن به خودت، یک جوالدوز به دیگران!»؛ در حالی که حقوق شهروندی داستان سوزن و جوالدوز نیست، البته داستان گل و بلبل هم نیست؛ بلکه روایتی قانونمند و منطقی از امتیازهایی است که هم مسئولیت‌آورند و هم منجر به مشارکت می‌شوند.

مهم‌ترین حاصل رعایت حقوق شهروندی، شهروندی پویاست که مفهومی فراتر از شهروند خوب و وظیفه‌شناس است. بخش عمده‌ای از تحقق شهروندی پویا در گرو درک دوسویه از حقوق شهروندی است. لازم نیست سوزنی به خودمان بزنیم تا زدن جوالدوز به دیگران را توجیه کنیم، لازم است با حقوق شهروندی آشنا باشیم، مسئولیت‌های متقابل را بشناسیم و در عرصه‌های اجتماعی مشارکت داشته باشیم.