نویسنده آقای ابراهیم اصلانی
روانشناس فرهنگی و تربیتی
مروری بر عوامل ارتباط مؤثر در خانوادۀ ایرانی
یکی از مهمترین کارکردهای خانواده نقش آن در شکلگیری ارتباطهاست. کودکان در محیط خانواده با ارتباطهای درونی و بیرونی آشنا میشوند و بر پایۀ همین آموزشها، در مراحل بعدی زندگی به توسعۀ ارتباطها میپردازند. مسئلۀ «ارتباط» محورِ بسیاری از مشکلات خانوادۀ ایرانی است. در مسائل زناشویی، فرزندپروری و کنشهای درون خانواده، مشکل عمده این است که به دلیل ضعف ارتباطها، زمینههای مواجهۀ منطقی با مسائل کاهش پیدا میکند. خانوادههای ایرانی برای رسیدن به تفاهم و صمیمیت، نیاز دارند با اصول ارتباط مؤثر آشنا شوند، آنها را تمرین کنند و در موقعیتهای گوناگون، بهکار گیرند.
برای داشتن ارتباط مؤثر در خانواده چه باید کرد؟ با استفاده از یافتههای روانشناسی و با در نظر گرفتن ویژگیهای فرهنگی جامعۀ ایرانی، توصیههایی را در قالب ۳ اصل و ۹ کلید، توضیح میدهم.
اصل اول: ارتباط منطقی
«ارتباط» در خانوادۀ ایرانی به درستی شکل نمیگیرد، چون رفتارهای ما بیش از آنکه بر مبنای منطق باشد، احساسی است. ارتباط صحیح نیازمند رفتارهای منطقی از جانب هر دو طرف است. بسیاری از رفتارهای متقابل والدین در برابر گفتهها و خواسته های فرزندان به ظاهر منطقی است، اما منطقی یکطرفه! یعنی «منطقِ غلبۀ بزرگتر بر کوچکتر». چون پدر و مادر فکر میکنند که بیشتر میدانند، تجربۀ بیشتری دارند، سرد و گرم روزگار را بیشتر چشیدهاند، مصلحتها را بهتر تشخیص میدهند و…؛ بنابراین، به خود اجازه دهند که هر خواسته و گفتهای را براساس منطق خودشان پاسخ گویند. منطقی رفتار کردن چگونه امکانپذیر است؟
کلید ۱. احساسی و هیجانی رفتار نکردن
یکی از مهمترین ضرورتهای اصلاح در فرهنگ ما، تمرین رفتارهای منطقی است. هر چقدر بیشتر یاد بگیریم که منطقی باشیم، درستتر رفتار خواهیم کرد. احساسی و هیجانی رفتار نکردن بیش از هر چیز، مستلزم «داشتن اهداف روشن» در زندگی است. «ابهامگرایی» هم یکی از ویژگیهای فرهنگی ماست. چون به درستی نمیدانیم که: برای چه زندگی میکنیم؟ دنبال چه چیزهایی هستیم؟ چه اهدافی داریم؟ و برای رسیدن به اهداف، چه مسیرهایی را باید پیشبینی و دنبال کنیم؟ برای همین هم، سردرگم و آشفته رفتار میکنیم. بهرهمندی از اهداف روشن در زندگی، باعث تقویت رفتارهای منطقی میشود.
کلید ۲. شناخت ارزشها و ارجحیتها
داشتن اهداف روشن این فرصت را میدهد که ارزشهای زندگی را بهتر بشناسیم و مهمتر اینکه، تکلیف ارجحیتها را مشخص کنیم. بهطور معمول، ما بیشتر به ارزشها میاندیشیم، ولی در بارۀ ارجحیتها، کمتر حساسیت به خرج دهیم. آیا تاکنون به این موضوع فکر کردهاید که بین ارزشهای زندگی، چه مواردی ارجحیت دارند و اولویتها کدام هستند؟ شاید موضوع ساده به نظر برسد، اما گاهی «ارجحیتها» بسیار تعیین کنندهاند و شناخت ناقص در این مورد، مشکلات قابل توجهی به وجود میآورد. بهعنوان مثال، در مورد فرزندتان کدام ارزشها به ترتیب برای شما اولویت دارند: رشد جسمی و روانی سالم / اطاعت از دستورهای بزرگترها / حفظ ارتباط با خانواده / پیشرفت تحصیلی؟ موارد زیادی پیش میآید که تعیین اولویتها کار سختی است، اما بالاخره باید دست به انتخاب زد.
در خانوادههای ایرانی، ارتباط منطقی کمتر وجود دارد و بیشتر رفتارها احساسی است. برای بهبود ارتباط، باید بر اساس منطق و با داشتن اهداف روشن، شناخت ارزشها و اولویتها، و مهارت گفتوگو عمل کرد. این موارد شامل رفتار غیر احساسی، شناخت ارزشها و اولویتها، و گسترش مهارتهای گفتوگو مانند شنیدن و رعایت اصول گفتوگو است.
کلید ۳. مهارت گفتوگو
در بسیاری از موارد، ارتباط منطقی مستلزم بهرهمندی از مهارت گفتوگو است. ما بهصورت فردی، خانوادگی و اجتماعی، نیاز به درک ضرورت گفتوگو و یادگیری و تمرین مستمر آن داریم. رواج مهارت گفتوگو در خانواده، نیاز به پیشنیازهایی دارد:
- گسترش ارتباطات کلامی در خانواده
- تقویت توانایی خوب شنیدن یا خوب گوش دادن
- کاهش موانع شروع گفتوگو
- رعایت اصول گفتوگو
- مدارا
🔔مطالعۀ کتاب دو جلدی خانوادۀ ایرانی و قسمت های بعدی این مقاله از همین نویسنده توصیه میشود. در جلد دوم از این مجموعه و در بخش پنجم با عنوان «خانوادۀ ایرانی و دانش تربیتی نوین» به نیازها و الزامات خانوادۀ ایرانی برای مواجهه با چالشها و مسائل آینده به تفصیل پرداخته شده است. این کتاب را انتشارات انجمن اولیا و مربیان منتشر کرده است.
